ĐỖ TRỌNG

Tên khác: Dang ping (Tày)

Tên khoa học: Eucommia ulmoides Oliv.

Họ: Đỗ Trọng (Eucommiaceae).

Bộ phận dùng: Cortex Eucommiae

Vỏ phơi hay sấy khô của cây Đỗ trọng

MÔ TẢ CÂ

Cây Đỗ trọng
 

Cây nhỡ hay cây to, cao 10 – 15 m hoặc cao hơn, thường xanh. Vỏ cây màu xám, khi bẻ đôi sẽ thấy sợi nhựa trắng mảnh như tơ giữa các mảnh vỏ đó. Lá mọc so le, hình trứng rộng, mép khía răng, dài 6 – 13 cm, rộng 3,5 – 6,5 cm, mặt trên xanh lụ sẫm, mặt dưới nhạt hơn, khi đứt lá làm 2 – 3 mảnh cũng thấy sợi nhựa trắng như ở vỏ cây. Hoa đơn tính, hoa đực và hoa cái mọc khác gốc, không bao hoa. Hoa đưc mọc thành chùm, hoa cái tụ tập ở kẽ lá. Quả hình thoi dài 3 cm, rộng 1cm dẹt, đầu quả xẻ đôi, chứa một hạt màu nâu bóng.

Cây dễ nhầm lẫn:

Việt Nam không có cây đỗ trọng. Từ lâu đã thay thế vị thuốc này, nhiều cây rất khác nhau mang tên đỗ trọng nam đã được sử dụng dựa trên cơ sở khi bẻ vỏ cây, cuống lá và lá đều thấy nhựa mủ khô lại thành sợi như tơ mành giữ cho các mảnh bị bẻ không rơi xuống giống như đặc điểm của vỏ cây đỗ trọng, mặc dầu vỏ của những cây này mỏng, tơ, ít và ngắn hơn.

Cây Parameria - Parameria laevigata (Juss.) Mold var. pierei Pit – Họ Trúc đào (Apocynaceae): Dây leo dài hàng mét, thân nhẵn, lá hình bầu dục hoặc trái xoan, mọc đối, có khi mọc vòng 3. Cụm hoa mọc ở ngọn cành và kẽ lá: hoa trắng, thơm, cuống, cụm hoa và lá đài có lông. Quả là 2 đại, dài 15 - 45 cm, hạt có mào lông. Cây mọc dại ở bờ bụi rừng thưa.

Cây Parameria

Cây Chân danh - Euonymus javanicus var. talungensis Pierre – Họ Săng máu (Celastraceae): Cây to, cao 10 - 12 cm, có đường kính thân 25 - 30 cm. Cành tròn, nhẵn. Lá mỏng, mọc so le. Cụm hoa mọc ở kẽ lá, có 1 - 3 hoa màu hồng. Quả có 5 đường sống, màu vàng, hạt có áo. Cây mọc tự nhiên ở Quảng Nam, Đà Nẵng, Thừa Thiên Huế.

Cây Chân danh

Cây san hô hay bạch phụ tử, họ Thầu dầu (Euphobiaceae): Cây nhỡ, cao 3-4 m. Lá xẻ thùy sâu chân vịt, mỗi thùy lại xẻ nữa làm cho lá như bị rách, cuống lá dài. Cụm hoa mọc ở ngọn thân, cành, hoa màu đỏ, hoa đực và hoa cái riêng. Quả nang, hình trứng, nhẵn, màu vàng, hạt to bằng hạt thầu dầu. Cây được trồng làm cảnh, có nguồn gốc ở vùng nhiệt đới châu Mĩ.

Cây Bạch phụ tử

PHÂN BỐ

Họ Eucomiaceae Oliv. chỉ có một loài đỗ trọng ở Việt Nam.  Cây có nguồn gốc ở vùng ôn đới ấm Trung Quốc, hiện được trồng nhiều ở các tỉnh Vân Nam, Tứ Xuyên, Quý Châu, Quảng Đông, Quảng Tây, Nam Kinh,…Cây cũng được trồng ở Nhật Bản, Triều Tiên và vùng Nam Liên Xô trước đây.

Đỗ trọng được nhập vào Việt Nam từ năm 1962 - 1963. Lúc đầu, cây được trồng thử nghiệm ở Sa Pa, đến đầu những năm 70 được đưa sang Nông trường dược liệu Bắc Hà (Lao Cai) và Sìn Hồ (Lai Châu). Những năm gần đây, cây được tiếp tục phát triển rộng ở các huyện Đồng Văn, Mèo Vạc, Quản Bạ (Hà Giang), Tuần Giáo (Lai Châu), Mai Châu (Hoà Bình).

Dược liệu Đỗ trọng hiện nay sử dụng ở Việt Nam chủ yếu nhập khẩu từ Trung Quốc. Qua thực tế trồng ở các địa phương cho thấy nước ta có thể tự túc được loại dược liệu này nếu quan tâm đầu tư đúng đắn.

THÀNH PHẦN HÓA HỌC:

Có 2 nhóm thành phần chính là iridoid glycosid và lignan glycosid:

• Các iridioid glycosid có trong vỏ thân, bao gồm aucubin, harpagid, ajugosid, reptosid và cucomiol. Aucubin là thành phần có hàm lượng 0,1 - 4 % ở vỏ thân và 1,6 - 1,7 % ở lá. Ngoài ra còn có ulmosid, eucomiosid, acid geniposid, geniposid, 4-deoxyeucomiol (chất này có cả ở thân và lá).
• Các lignan glycosid từ vỏ thân medioresinol di-O-β-D-glucopyranoid, olivil di-O-β-D-glucopyranoid, hydroxypinoresinol di-O-β-D-glucopyranoid, liriodendrin, olivil… Pinoresinol diglucosid có chủ yếu ở libe của vỏ 0,55 % (các phần khác của vỏ không có diglucosid). Nhiều chất lignan và lignan glycosid cũng được phát hiện có trong đỗ trọng như guaiacylglycerol-β-D-medioresinol ether di-O- β-D –glucopyranoid, alcol erythro dihydroxy dehydroconiferylic, olivil 4’-O- β-D –glucopyranoid, olivil 4”- O- β-D –glucopyranoid, citrusin B.

Ngoài ra, còn có các chất thuộc nhóm hóa học khác như erythro và threo-guaiacyl-glycerol, ulmoprenol, nonacosan, n-triacontanol, β-sitosterol, belutin, aid betulic, acid vanilic.

Lá chứa acid chlorogenic, acid tartric, acid cafeic, acid dihydrocafeic, catechol, acid trán-4-hydrocyclohexan carboxylic.

Một số công thức đại diện:

​​TÁC DỤNG DƯỢC LÝ

• Tác dụng hạ áp: Sắc nước và cồn chiết xuất thuốc đều có tác dụng hạ áp, nước sắc tác dụng mạnh hơn, nước sắc Đỗ trọng sao tốt hơn nước sắc Đỗ trọng sống. Cơ chế tác dụng chủ yếu do thuốc trực tiếp làm thư gĩan cơ trơn của mạch máu (Trung Dược Học) nhưng tác dụng hạ áp thời gian ngắn (Trung Dược Ứng Dụng Lâm Sàng).
• Thuốc có tác dụng hạ Cholesterol huyết thanh, dãn mạch,tăng lưu lượng máu của động mạch vành (Trung Dược Ứng Dụng Lâm Sàng).
• Có tác dụng kháng viêm, tăng cường chức năng vỏ tuyến thượng thận (Trung Dược Học).
• Thuốc có tác dụng chống co giật và giảm đau (Trung Dược Học).
• Thuốc làm tăng tính miễn dịch của cơ thể. Thực nghiệm chứng minh thuốc có tác dụng điều chỉnh chức năng của tế bào. Lá, cành, vỏ tái sinh của Đỗ trọng đều có tác dụng như nhau (Trung Dược Học).
• Tác dụng đối với tử cung: nước sắc và cồn chiết xuất Đỗ trọng có tác dụng hưng phấn tử cung tử cung cô lập của thỏ và chuột lớn, làm cho tử cung cô lập của mèo thì tác dụng hưng phấn lại rất nhẹ (Trung Dược Học).
• Thuốc có tác dụng rút ngắn thời gian chảy máu và tác dụng lợi tiểu (Trung Dược Học).
• Thuốc sắc có tác dụng ức chế với mức độ khác nhau đối với tụ cầu khuẩn vàng, trực khuẩn lỵ Flexner, trực khuẩn Coli, trực khuẩn mủ xanh, trực khuẩn bạch hầu, phế cầu khuẩn, liên cầu khuẩn dung huyết B (Trung Dược Học).

​CÔNG DỤNG

Tính vị, công năng, chủ tr

• Vị ngọt hơi cay, tính ấm, có tác dụng bổ can thận, mạnh gân cốt, dưỡng huyết, ấm tử cung, an thai, hạ áp.
• Điều trị thận hư, đau lưng, chân gối yếu mỏi, phong thấp, sưng tê phù, tăng huyết áp, di tinh, liệt dương, có thai đau bụng, động thai ra huyết, hay đi đái đêm, bại liệt.

Các bài thuốc đông y

- Chữa thận yếu, đau lưng, mỏi gối, liệt dương:

• Đỗ trọng, ngưu tất, tục đoạn, đương quy, thục địa, ba kích, cẩu tích, cốt toái bổ, mạch môn, hoài sơn, mỗi vị 12g, sắc uống hoặc tán bột làm viên với mật ong. Mỗi ngày dùng 15-20g, chia 2 lần.
• Đỗ trọng 16g, cẩu tích 12g, củ mài 12g, bổ cốt toái 16g, tỳ giải 16g, thỏ ty tử 12g, rễ cỏ xước 12g, rễ gối hạc 12g, dây đau xương 12g. Sắc uống.

- Chữa đau vùng thắt lưng (Hải Thượng Lãn Ông):

• Đỗ trọng, hạt quít, mỗi vị 80g. Sao tán nhỏ uống dần với thang nước muối và rượu.
• Đỗ trọng, tỳ giải, rễ cây câu kỷ. Sắc cách thủy với rượu, uống hàng ngày.

- Chữa ra mồ hôi trộm (Hải Thượng Lãn Ông): Đỗ trọng, mẫu lệ (vỏ hàu), lượng bằng nhau. Tán nhỏ, uống với rượu, mỗi lần 1 thìa.

- Chữa phụ nữ sẩy thai quen lệ (uống dự phòng khi thai được 2-3 tháng): Đỗ trọng, cẩu tích, ba kích, thục địa, vú bò, củ gai bánh, đương quy, tục đoạn, ý dĩ sao, mỗi vị 10g. Sắc uống.

- Chữa động thai và các bệnh sau khi sinh đẻ: Đỗ trọng, táo tàu, giã và làm thành viên bằng hạt đậu. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 10 viên.

- Chữa các chứng trẻ em thuộc hư hàn và bẩm sinh ốm yếu, kinh giản, hen suyễn, lỵ mạn tính, mất tiếng, cam tích, bí chướng, còi xương, chậm nói, chậm đi: Bài thuốc Tư bồi trĩ dưỡng phương (Hải Thượng Lãn Ông): Đỗ trọng 4g, thục địa 8g, sơn dược 4g, sơn thù 4g, phục linh 4g, ngưu tất 4g, mẫu đơn 3g, trạch tả 3g, ngũ vị 2g, phụ tử chế 1,2g, nhục quế 0,8g. Sắc uống.

- Chữa chảy máu não và các di chứng ở bệnh nhân tăng huyết áp (Bài thuốc Trung Quốc): ​Đỗ trọng 12,5g, lá sen 15,5g, sinh địa 10g, mạch môn 10g, tang ký kinh 10g, bạch thược 16g, cam thảo 15,5g. Sắc và chia uống trong ngày. Ba ngày sau khi bắt đầu điều trị, huyết áp hạ đáng kể. Sau 5-6 ngày bệnh nhân nói tốt hơn và cử động được.

- Chữa tăng huyết áp (Bài thuốc Trung Quốc): ​Đỗ trọng 33g, hoàng bá 10g, sa nhân 6,6g, cam thảo 6,6g. Trong trường hợp bị suy tim, gia thêm quế 6,6g. Cho thêm 800ml nước, đun sôi trong 15-20 phút, chia uống làm 3 lần trong ngày.

- Chữa bệnh Trichomonas (Bài thuốc Trung Quốc): Đỗ trọng 10g, đương quy 10g, bạch thược 6g, xích thược 6g, sinh địa 10g, vỏ quít 3g, hoạt thạch 12g, bối mẫu 12g, xuyên khung 6g. Ngâm trong 500ml rượu 40 độ trong 7 ngày. Mỗi lần uống 20ml, mỗi ngày 2 lần.

- Chữa âm tinh suy kiệt, đau lưng, mỏi gối, di tinh, hay sốt chiều, đổ mồ hôi trộm (Cao đại bổ):​ Đỗ trọng, ngưu tất, câu kỷ tử, mỗi vị 60g, rau thai nhi (rau con so, vô bệnh) 1 bộ, hoàng bá, trần bì nướng, mỗi vị 40g, gừng khô 15g. Rau thai cắt bỏ gân màng, lấy múi đỏ tươi, ngâm rượu một đêm rồi nấu nhừ vắt lấy nước. Câu kỷ, đỗ trọng, ngưu tất, hoàng bá nấu nước đặc, trộn với nước rau thai, trần bì, gừng khô tán bột cho vào, bắc lên chảo cô cách cát cho thành cao, pha thêm 25% rượu, đựng vào chai đậy nút kỹ. Ngày 3 lần.

- Chữa thận âm hư, uy nhược thần kinh, tăng huyết áp (Hà sa đại tạo hoàn gia long cốt, mẫu lệ): Đỗ trọng 12g, rau thai nhi 1 cái, đảng sâm, thục địa, ngưu tất, long cốt, mẫu lệ, mỗi vị 16g, thiên môn, mạch môn, phục linh, mỗi vị 12g, hoàng bá 8g, tạo giác 4g. tán bột, làm viên, mỗi ngày uống 6-20g.

- Chữa hen phế quản khi hết cơn hen (hà sa đại tạo hoàn): Đỗ trọng 60g, thục địa 80g, hoàng bá, quy bản, mỗi vị 60g, rau thai nhi khô, mạch môn, thiên môn, ngưu tất, mỗi vị 40g. Tán nhỏ làm viên, mỗi lần uống 10g, ngày 2 lần.

- Chưa tăng huyết áp thể âm hư dương xung, hay gặp thể tăng huyết áp người trẻ, hay rối loạn tiền mạn kinh (Thiên ma câu đằng ẩm): Đỗ trọng 14g, thạch quyết minh 20g, tang ký sinh, ích mẫu, dạ giao đằng, mỗi vị 16g, câu đằng, phục linh, ngưu tất, hoàng cầm, mỗi vị 12g, chi tử 8g, thiên ma 6g. Nếu nhức đầu, thêm cúc hoa 12g, Mạn kinh tử 12g, nếu ngủ ít thêm toan táo nhân 8g, bá tử nhân 8g. Sắc uống, ngày một thang.

- Chữa đau dây thần kinh hông do thoái hóa cột sống gây chè ép (độc hoạt ký sinh thang gia giảm):​ Đỗ trọng 8g, độc hoạt, tang ký sinh, ngưu tất, đảng sâm, phục linh, bạch thược, đương quy, thục địa, đại táo, mỗi vị 12g, phòng phong, cam thảo, mỗi vị 8g, tế tân, quế chi, mỗi vị 6g. Sắc uống, ngày 1 thang.

- Chữa viêm tắc động mạch chi (Bài bổ huyết trừ phong-thông u cao phối hợp): Đỗ trọng 16g, đan sâm, hoàng bá, mỗi vị 20g, phụ tử chế, quy bản, ý dĩ, hoàng kỳ, đảng sâm, bạch thược, ngưu tất, miết giáp, hổ cốt, sinh địa, mỗi vị 16g, tùng tiết, uy linh tiên, hồng hoa, đào nhân, mộc qua, xuyên khung, phòng kỷ, tần giao, độc hoạt, phục linh, hoàng cầm, đương quy, mỗi vị 12g, trần bì, tế tân, binh lang, quế chi, mỗi vị 8g, cam thảo 4g. Nấu thành cao.

- Chữa đau kinh:

• Đỗ trọng 8g, đảng sâm 16g, bạch truật, hoài sơn, hoàng kỳ, thục địa, phá cố chỉ, mỗi vị 12g, đương quy, xuyên khung, a giao, ngải cứu, mỗi vị 8g (Tam tài đại bổ hoàn).
• Đỗ trọng 8g, thục địa, bạch truật, đảng sâm, tục đoạn, mỗi vị 12g, đương quy, xuyên khung, bạch thược, phục linh, hương phụ, mỗi vị 8g, cam thảo 4g (Bát trân thang thêm hương phụ, đỗ trọng, tục đoạn).

- Chữa động thai, có ra máu do khí huyết hư (Thai nguyên ẩm): Đỗ trọng 12g, đảng sâm 16g, bạch thược, thục địa, mỗi vị 12g, đương quy 8g, trần bì 6g, cam thảo 4g. Sắc uống.

- Chữa động thai do chấn thương, ngã vấp, mang nặng gây đau lưng, ra máu:​

• Đỗ trọng 8g, tang ký sinh 16g, bạch thược, tục đoạn,mỗi vị 12g, rễ cây gai 10g, đương quy, a giao, mỗi vị 8g.
• An thai ẩm: Đỗ trọng 8g, đảng sâm 16g, thục địa, bạch thược, bạch truật, tục đoạn, mẫu lệ, hoàng kỳ, mỗi vị 12g, đương quy, hoàng cầm, ngải diệp, địa du, hương phụ, mỗi vị 8g, xuyên khung 6g, cam thảo 4g.

Trong y học hiện đại

Sản phẩm ĐỘC HOẠT TANG KÝ SINH OPC của Công ty Cổ phần Dược phẩm OPC với thành phần gồm 15 dược liệu: Đỗ trọng, Đương quy, Phòng phong, Tần giao, Tang ký sinh, Sinh địa, Cam thảo, Độc hoạt, Quế, Tế tân, Xuyên khung, Bạch thược, Đảng sâm, Ngưu tất và Phục linh. Các dược liệu này thuộc các nhóm phát tán phong hàn, bổ khí, bổ huyết, hoạt huyết… phối hợp tạo nên tác dụng trị bệnh hiệu quả. Thuốc được chỉ định trong các trường hợp:

-   Viêm khớp, tê nhức, đau nhức thắt lưng, đầu gối, chi dưới.
-   Các chi dưới co duỗi khó khăn, cảm giác nặng nề.
-   Viêm đau dây thần kinh ngoại biên: thần kinh tọa, đau vai gáy.
 

Sản phẩm ĐỘC HOẠT TANG KÝ SINH OPC

TIÊU CHUẨN

Đạt tiêu chuẩn theo Dược điển Việt Nam IV.

Mô tả

Dược liệu là những miếng vỏ phẳng hoặc hai bên mép hơi cong vào, to nhỏ không đều, dày 0,2 cm đến 0,5 cm, màu xám tro. Mặt ngoài sần sùi, có nhiều nếp nhăn dọc và vết tích của cành con. Mặt trong vỏ màu sẫm, trơn, chất giòn, dễ bẻ gãy, mặt bẻ có nhiều sợi màu trắng ánh bạc, có tính đàn hồi như cao su. Vị hơi đắng.

Vi phẫu

Mặt cắt ngang dược liệu nhìn dưới kính hiển vi từ ngoài vào trong có: Lớp bần dày, có chỗ bị nứt rách gồm những tế bào dẹt màng hóa bần, xếp thành vòng đồng tâm và dãy xuyên tâm. Mô mềm vỏ gồm nhiều hàng tế bào, các tế bào phía ngoài thường bị ép dẹt. Mô cứng xếp từng đám rải rác trong mô mềm vỏ, có cả trong libe. Libe cấp 2 dày có những đám sợi. Một số tế bào chứa nhựa nằm rải rác trong mô mềm vỏ, trong libe và trong mô cứng. Tia ruột có khoảng 2 đến 3 hàng tế bào, uốn lượn chạy từ tầng sinh libe-gỗ đến mô mềm vỏ. Trong cùng là tầng sinh libe-gỗ.

Bột

Bột màu nâu xám không mùi, vị hơi đắng. Soi dưới kính hiển vi thấy: Mảnh bần gồm các tế bào hình đa giác. Mảnh mô mềm có các tế bào thành mỏng. Nhiều sợi nhựa dài, mảnh, ngoằn ngoèo, chụm thành từng đám màu trắng đục hoặc kéo dài như sợi dây. Mảnh mô cứng gồm những tế bào màu vàng, dài hoặc hình trái xoan, có khoang hẹp, có ống trao đổi rõ. Sợi libe có khoang hẹp.

Định tính

A. Lấy 1 g bột dược liệu, thêm 10 ml cloroform (TT) , ngâm 2 giờ. Lọc lấy dịch lọc, để bay hơi hết dung môi đến cắn, thêm vào cắn 1 ml ethanol 96 % (TT) , để yên khoảng 5 phút sẽ thấy xuất hiện màng có tính đàn hồi.
B. Phương pháp sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 5.4).

Bản mỏng: Silica gel GF254. 
Dung môi khai triển: Toluen - ethyl acetat (9 : 1).
Dung dịch thử: Lấy 0,5 g bột dược liệu, thêm 10 ml  methanol (TT), lắc kỹ trong 30 phút. Lọc, cô dịch lọc tới còn 1 ml dùng làm dung dịch thử. 
Dung dịch đối chiếu: Lấy 0,5 g bột Đỗ trọng (mẫu chuẩn), tiến hành chiết tương tự như đối với dung dịch thử.
Cách tiến hành: Chấm riêng biệt lên bản mỏng 10 µl mỗi dung dịch trên. Sau khi triển khai sắc ký, lấy bản mỏng ra, để khô trong không khí, phun dung dịch vanilin 1 % trong acid sulfuric (TT), để khô, quan sát dưới ánh sáng tử ngoại ở bước sóng 365 nm. Trên sắc ký đồ của dung dịch thử phải có các vết cùng giá trị Rf và màu sắc với các vết thu được trên sắc ký đồ của dung dịch đối chiếu. 

Độ ẩm

Không quá 10,0 % (Phụ lục 9.6, 1 g, 70 oC, 5 h).

Tạp chất

Không quá 1,0 % (Phụ lục 12.11).

Chất chiết được trong dược liệu 

Không được ít hơn 11,0 % tính theo dược liệu khô kiệt.
Tiến hành theo phương pháp chiết nóng (Phụ lục 12.10). Dùng ethanol 75 % (TT) làm dung môi.