Cây rẻ quạt chữa quai bị

Rẻ quạt là một loại cỏ sống dai, có thân rễ mọc bò; lá mọc thẳng đứng, hình mác, hơi có bẹ, dài 20-40cm, rộng 15-20cm. Cụm hoa dài 20-40cm, cuống gầy mềm. Hoa có cuống, bao hoa có 6 cánh màu vàng cam đỏ, điểm những đốm tía. Quả nang hình trứng, có 3 van, dài 23-25mm, hạt xanh đen, hình cầu bóng, đường kính 5mm. Vị thuốc “Xạ can” (Rhizoma Belamcandae) là thân rễ của cây Rẻ quạt. Thân rễ thường đào vào mùa xuân hoặc mùa thu; cắt bỏ rễ con, phơi hay sấy khô, khi dùng, ngâm nước gạo một hai ngày cho mềm; thái mỏng phơi hay sấy khô mà dùng dần.
Ở phương Đông, Xạ can đã được dùng làm thuốc từ 2000 năm về trước, thường xếp vào loại thuốc “thanh nhiệt giải độc” của Đông y. Theo tài liệu cổ, Xạ can có vị đắng, tính hàn, hơi độc, vào hai kinh Túc quyết âm Can và Thủ thái âm Phế. Có tác dụng thanh hỏa, giải độc, tán huyết, tiêu đờm; dùng chữa yết hầu sưng đau, đờm nghẽn ở cổ họng. Phối hợp với vị thuốc “Hoàng cầm”, “Cát cánh” có tác dụng khai thông đường hô hấp (tuyên phế), tả hỏa ở Phế, thông lợi yết hầu, chữa chứng đau họng, mất tiếng. Phối hợp với “Ma hoàng”, “Tử tô” có tác dụng thanh nhiệt, giải trừ đờm kết, chữa hen suyễn đờm nghẽn tắc ở cổ họng. Trong dân gian thường dùng làm thuốc chữa viêm cổ họng, vùng amiđan bị sưng mủ, đau cổ. Nói chung Xạ can được coi là một vị thuốc quý chữa mọi bệnh về cổ họng. Ngoài ra còn là một vị thuốc chữa sốt, đại tiểu tiện không thông, sưng vú tắc tia sữa, chữa kinh nguyệt đau đớn, thuốc lọc máu. Có nơi còn dùng chữa rắn cắn: nhai nuốt lấy nước, bã đắp lên nơi rắn cắn.

Ngày dùng 3-6g dưới dạng thuốc sắc. Hoặc giã củ tươi 10-20g với vài hạt muối, vắt lấy nước, ngậm nuốt dần; bã đắp ở ngoài.
Kiêng kỵ: không có thực hỏa, tỳ vị hư hàn, phụ nữ có thai không dùng được. Dưới đây là một số ứng dụng cụ thể:
 
Chữa quai bị:
Xạ can 15g, sắc nước, chia thành nhiều lần uống trong ngày; khi uống có thể cho thêm đường hoặc mật ong vào cho dễ uống; đồng thời giã củ hoặc lá đáp vào chỗ đau, dùng băng cố định lại (Thực Dụng Trung Dược Thủ sách).
 
Chữa các triệu chứng báng, bụng to nước óc ách, da đen xạm:
Xạ can tươi, giã nhỏ, vắt lấy nước uống, hễ thấy lợi tiểu tiện thì thôi (Những cây thuốc và vị thuốc VN).
Chữa viêm họng cấp:
Xạ can 8-10g, sắc nước, chia thành nhiều lần uống trong ngày; khi uống có thể cho thêm đường hoặc mật ong vào cho dễ uống; đồng thời giã củ hoặc lá đáp vào chỗ đau trên cổ (Thực Dụng Trung Dược Thủ sách).
 
Chữa viêm họng mạn tính, viêm họng hạt:
Lấy một củ rẻ quạt to cỡ ngón chân cái (càng to càng tốt) rửa sạch, nướng chín (nếu không nướng chín sẽ gây bỏng họng), giã nhỏ với khoảng 10g muối, sau đó cho vào lọ nút kín. Hàng ngày lấy ra ngậm 3-5 lần; liên tục 3-5 ngày; có thể nhai nuốt cả bã và nước (Kinh nghiệm dân gian).
 
Chữa viêm yết hầu cấp tính, tắc cổ họng:
– Trường hợp yết hầu sưng đau nóng đỏ (do phong nhiệt uất kết) dùng bài Xạ can thang, gồm:
Xạ can                 9g
Bạc hà                 6g
Kim ngân hoa      9g
Ngưu bàng tử     6g
Cam thảo             6g
Sắc nước uống (Lâm sàng thường dụng trung dược thủ sách).
– Trường hợp nặng: dùng các vị thuốc:
Xạ can                 12g
Hoàng cầm                   8g
Cam thảo             8g
Cát cánh              12g
Sắc nước uống. Thời xưa các vị thuốc trên thường được tán thành bột mịn, trộn đều; khi uống dùng nước đun sôi để nguội mà chiêu thuốc. Bài thuốc này trong Đông y có tên là “đoạt mệnh tán” nghĩa là  giành lại tính mệnh đã nguy cấp (Kim Qũy).
 
Chữa viêm khí quản mạn tính, ho hen, suyễn thở:
Dùng Xạ can ma hoàng thang, gồm các vị thuốc:
Xạ can        6g
Ma hoàng   3g
Tử uyển     9g
Bán hạ chế          9g
Khoản đông hoa                6g
Gừng tươi 3g
Tế tân                  1,5g
Ngũ vị tử    1,5g
Sắc nước uống.